Landbouwers maakten vroeger een veel groter deel uit van de bevolking dan nu. Op Vlaamse velden werd er dag in dag uit hard gewerkt en druk gepraat over de boerenstiel. Zo ontstonden er heel wat spreekwoorden en gezegden die nu nog steeds gebruikt worden in onze dagelijkse gesprekken. Kende jij de betekenis en oorsprong van deze uitdrukkingen al?
De ossen achter de ploeg spannen / De paarden achter de wagen spannen
Averechts te werk gaan
Oorsprong / betekenis: Een trekdier achter je wagen spannen? Dat lijkt ons geen goed idee. Boeren weten dat ossen, paarden en andere dieren gewoonlijk vóór het voertuig gespannen worden. Deze twee gezegden betekenen dan ook ‘omgekeerd te werk gaan’.
Iemand in het gareel houden / In hetzelfde gareel lopen
Iemand hard doen werken / Samenwerken, het eens zijn
Oorsprong / betekenis: Nog een uitspraak die gebaseerd is op landbouwactiviteiten met trekdieren. Een paard of ander trekdier loopt in het gareel wanneer het ingespannen is met touwen of kettingen om een kar of ploeg voort te trekken. Zo kan de boer het dier aansturen en controleren. De figuurlijke betekenis van ‘iemand in het gareel houden’ betekent dus ‘iemand dwingen om hard te werken’. Twee dieren die in hetzelfde gareel laten lopen, kan in realiteit dus eigenlijk niet. Ze kunnen namelijk onmogelijk naast elkaar in hetzelfde gareel het voertuig voorttrekken. Wanneer we in een andere context spreken over ‘in hetzelfde gareel lopen’ wil dit zeggen: ‘samenwerken, het volledig eens zijn met elkaar’.
Weten hoe de vork aan de steel zit
Weten hoe de zaken in elkaar zitten
Oorsprong / betekenis: Een veelgebruikt werktuig op de boerderij is een ijzeren (hooi)vork. Die kan op twee manieren met de steel verbonden zijn: via een dille (holle buis) of een angel (punt). In geval van een dille steekt de steel in de vork, in geval van een angel steekt de vork in de steel. Als je dus weet hoe de vork aan de steel zit, weet je hoe de zaken precies in elkaar steken, letterlijk en figuurlijk.
Te veel hooi op zijn vork nemen
Als je te veel werk aanneemt, kom je in de problemen
Oorsprong / betekenis: Hooi keren en laden gebeurde vroeger ook met een hooivork. Maar te veel hooi op je vork prikken, maakt de klus erg moeilijk. Dit spreekwoord betekent dus eenvoudigweg ‘te veel werk aannemen of op zich nemen, zorgt voor problemen’.
Het hek is van de dam
Iedereen doet wat die wil, zonder grenzen
Oorsprong / betekenis: Tegenwoordig zijn alle weiden afgezet met een omheining zodat het vee niet kan gaan lopen. Vroeger was het nochtans omgekeerd. Toen mocht het vee overal grazen, behalve waar een hek of afrastering stond. Waar dus geen omheining, toezicht of gezag was, kon het vee gaan en staan waar het wilde. Vandaar de uitdrukking ‘het hek is van de dam’, wat zoveel betekent als ‘iedereen kan zomaar zijn gangetje gaan’.
Het kaf van het koren scheiden
Het waardevolle/goede van het waardeloze/kwade scheiden
Oorsprong / betekenis: Wanneer het graan geoogst is, wordt het koren gedorst ofwel het graan gescheiden van de aren. Wat overblijft zijn de graankorrels, gemengd met het kaf (de schutblaadjes rond de korrels) en andere strodeeltjes, aarde en onzuiverheden. Om zuiver graan te bekomen, moeten die restjes kaf, stro en aarde er dus nog uitgehaald worden. Die bewerking heet dus letterlijk ‘het kaf van het koren scheiden’. De tegenstelling tussen het goede (de graankorrels) en het minder goede (het kaf) zijn we later ook in verschillende andere contexten gaan gebruiken.
Geld over de balk smijten
Nodeloos verspillen
Oorsprong / betekenis: Tegenwoordig wordt deze uitspraak gebruikt wanneer het over geld gaat maar oorspronkelijk ging het over hooi. Wanneer de boer namelijk hooi in de voederbakken legt maar slordig te werk gaat, kan het hooi over de balk van de voederbak vliegen en rechtstreeks in de stal terechtkomen. Het hooi, dat dient als veevoeder, wordt dan vertrappeld door de koeien of varkens en gaat dus verloren. ‘Hooi (of geld) over de balk smijten’ staat dus synoniem voor ‘onnodig verspillen’.
Door de mand vallen
Betrapt worden
Oorsprong / betekenis: Over de betekenis en herkomst van deze uitdrukking bestaan verschillende theorieën. Een daarvan vindt zijn oorsprong in de landbouw. Boerenjongens zouden vroeger soms een stropop door een oude zeef of mand laten vallen om te spotten met meisjes die alleen, zonder partner, naar een feest kwamen. Omgekeerd stuurden meisjes ook een bodemloze mand naar een jongen waarin ze geen wederzijdse interesse hadden. Een mand heeft dus lange tijd symbool gestaan voor afwijzing. Hoe ‘door de mand vallen’ dan uiteindelijk de betekenis van ‘betrapt worden’ gekregen heeft, is niet helemaal duidelijk.
Het zwart schaap zijn / De zondebok zijn
(Vaak ten onrechte) de schuld krijgen
Oorsprong / betekenis: Sommige volkeren zien bepaalde dieren als iets heilig maar ook het omgekeerde is vaak het geval. Veel mensen geloofden vroeger bijvoorbeeld dat het kwade (bv. ziektes) kon afgeleid worden op een dier. Herders lieten daarom vaak een zwarte bok in hun kudde rondlopen omdat ze dachten dat deze al het kwade uit de kudde zou houden. Nu wordt de uitdrukking ‘het zwarte schaap’ of ‘de zondebok’ gebruikt om mensen aan te wijzen die (vaak ten onrechte) de schuld van iets krijgen.
Zijn schaapjes op het droge hebben
Rijk zijn
Oorsprong / betekenis: Boeren waren vroeger veel minder goed voorbereid op overstromingen. Vee dat stierf door verdrinking was uiteraard een financiële ramp voor een boerderij. Wie ‘zijn schaapjes op het droge had’ slaagde er dus in om zijn dieren buiten gevaar te houden en niets te verliezen. Deze uitdrukking gebruiken we nu nog steeds om te zeggen dat iemand rijk is.